Teatr Trans-Atlantyk z Warszawy, Album Karla Höckera, reż. Paul Bargetto
Jak może wyglądać prywatny album fotograficzny oficera SS? Jakiego rodzaju zdjęcia mogą się w nim znaleźć? Czy życie codzienne nazisty musiało koncentrować się wokół rozkazów i służby państwu niemieckiemu? Na te pytania próbują odpowiedzieć twórcy Teatru Trans-Atlantyk, którzy pod kierunkiem amerykańskiego reżysera Paula Bargetto podjęli się scenicznej interpretacji i swoistej rekonstrukcji prywatnego albumu fotograficznego oficera SS Karla Höckera. Powstał spektakl paradokumentalny, oscylujący między biografią a kreacją i aktorską improwizacją. „Ożywianie” archiwalnych fotografii odbywa się w obecności widza, przy zachowaniu równowagi między fikcją a rzeczywistością.
Spektakl Album Karla Höckera jest jedynym z kilku projektów grupy o charakterze dokumentalno-biograficznym. Teatr Trans-Atlantyk powstał w 2014 roku z inicjatywy Paula Bargetto oraz polskich aktorów – Marty Król, Grzegorza Sierzputowskiego i Tomasza Sobczaka. Obecnie w skład zespołu artystycznego wchodzą także: Helena Chorzelska, Krzysztof Polkowski i Julia Trembecka. Sam Bargetto od lat reżyseruje nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale także w Europie (m.in. w Polsce, Rumunii, Niemczech). Jego spektakle były wielokrotnie prezentowane na najważniejszych międzynarodowych festiwalach teatralnych. Utworzenie własnego zespołu w Polsce było wyrazem zainteresowania reżysera polską dramaturgią, szczególnie zaś pisarstwem współczesnych autorów. Wystawiał on między innymi utwory Sławomira Mrożka i Doroty Masłowskiej. Przy realizacji Albumu Karla Höckera oraz Californii Teatru Trans-Atlantyk Bargetto nawiązał współpracę z Małgorzatą Sikorską-Miszczuk, która odpowiada za dramaturgię obu spektakli.
Działania warszawskiego Teatru Trans-Atlantyk od początku koncentrowały się wokół teatru multimedialnego i sztuki performansu, a także projektów popartych wcześniejszą pracą badawczą i dokumentalną. Bardzo często są to działania typu site-specific, wykorzystujące zastaną przestrzeń. Premiery spektakli Rainbow Vacuum Cleaner (2014) oraz Roza Deluxe (2015) odbyły się podczas warszawskiej Nocy Muzeów w industrialnej przestrzeni pracowni Jagi Hupało. Performatywne projekty grupy prezentowane były natomiast podczas festiwalu Undergroundzero w Nowym Jorku (2014) oraz Festiwalu WarSoVie (2015). Realizacje grupy cechuje operowanie różnymi środkami wyrazu (słowo, gest, improwizacja, multimedia) oraz technikami narracyjnymi (wykład performatywny, teatr dokumentalny, koncert, solowy performans).
Premiera eksperymentalnego spektaklu Album Karla Höckera odbyła się w styczniu 2015 roku w Instytucie Teatralnym w Warszawie. Po entuzjastycznie przyjętych pokazach w Polsce przedstawienie gościło między innymi na festiwalu Chantiers d’Europe we Francji, festiwalu teatralnym w Liège, polsko-niemieckim festiwalu Theaterszene Europa, a także w Chinach, gdzie spektakl Paula Bargetto otworzył sezon polskiego teatru w 2016 roku.
Historyczny album, który stał się punktem wyjścia dla projektu grupy, został znaleziony w 1945 roku przez amerykańskiego oficera, który po zakończeniu wojny przewiózł go z Niemiec do Stanów Zjednoczonych. Dopiero w 2006 roku album trafił do zbiorów Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie, gdzie poddany został gruntownej ekspertyzie i uznany za jeden z najważniejszych dokumentów związanych z funkcjonowaniem obozu w Auschwitz. Na jego podstawie powstał między innymi amerykański dokument filmowy Scrapbooks from Hell: The Auschwitz Albums, wyprodukowany w 2008 roku.
Karl Höcker, do którego należał album, był adiutantem Richarda Baera, komendanta w obozie koncentracyjnym w Auschwitz-Birkenau. Dokument zawiera ponad sto prywatnych fotografii przedstawiających Höckera wraz z innymi oficerami SS oraz ich asystentkami. Na zdjęciach można rozpoznać największych zbrodniarzy wojennych, takich jak dr Josef Mengele, dr Hans Delmotte, Rudolf Hess, Richard Baer i Josef Kramer. Czarno-białe fotografie zostały wykonane między czerwcem a grudniem 1944 roku.
Wyjątkowość albumu polega na tym, że przedstawia on nazistów z perspektywy, którą określić można jako prywatną, niepowiązaną bezpośrednio z wydawaniem i wykonywaniem rozkazów w służbie Trzeciej Rzeszy. Zdjęcia zawarte w albumie ukazują niemieckich oficerów w sytuacjach związanych z odpoczynkiem, czasem wolnym, zabawą i towarzyskimi spotkaniami. Nie odnajdziemy tu śladów obozowej rzeczywistości ani zbrodni, której dokonywali codziennie uwiecznieni na fotografiach towarzysze Höckera. Twarze ze zdjęć są uśmiechnięte, beztroskie, pochłonięte rozmową, flirtem bądź zwykłymi czynnościami dnia codziennego. Dysonans wywołują jedynie ich wojskowe mundury oraz charakterystyczne gesty uwiecznione na niektórych dokumentach fotograficznych Paul Bargetto i jego aktorzy postanowili dokonać wnikliwej analizy zebranych materiałów oraz potraktować je jako pretekst do scenicznego eksperymentu. Wiele zdjęć pochodziło z Solahütte – ośrodka wypoczynkowego dla nazistów, położonego ok. 20 km od Auschwitz. Miejsce to miało być odskocznią od służby w obozie. W oparciu o fakty z biografii Karla Höckera, a także archiwalne dokumenty (dzienniki nazistów, notatki obozowe) twórcy podjęli próbę zrekonstruowania możliwego przebiegu zdarzeń uwiecznionych na fotografiach z albumu. Dużą rolę odegrała tu również praca z dramaturgiem – Małgorzatą Sikorską-Miszczuk, dzięki której materiały zgromadzone przez zespół stały się przyczynkiem do stworzenia teatralnej narracji, układającej się w biografię Höckera.
Kompozycja spektaklu opiera się na dość prostym scenicznym zabiegu: najpierw na dużym ekranie zainstalowanym w tyle sceny oglądamy wybrane zdjęcie z albumu, następnie zaś aktorską improwizację na ich temat. Na podstawie przeprowadzonych wcześniej kwerend aktorzy starają się odtworzyć atmosferę sytuacji uwiecznionych na fotografiach, opatrując je określonymi dialogami i gestami. Przede wszystkim zaś z wybranych obrazów próbują wyczytać relacje i zależności łączące ze sobą określone postaci. Ich działania przypominają pracę laboratoryjną – są nieustannym testowaniem różnych możliwości, badaniem reakcji, zachowań oraz wpływu warunków zewnętrznych na przebieg określonych spotkań i rozmów. W wyniku aktorskiej improwizacji powstaje najczęściej kilka wersji zdarzeń przypisanych jednej fotografii.
Zdjęcia wybrane do pokazu slajdów układają się w sceniczną biografię Karla Höckera. Celowo posługuję się tu określeniem „sceniczna”, albowiem twórcy spektaklu nieustannie oscylują między historycznym faktem a dramaturgiczną kreacją/wizualizacją, która odbywa się bezpośrednio na oczach widza. Trudno mówić tutaj o wcielaniu się w role – aktorzy zachowują dystans do swych postaci, a ich zachowania i działania opatrują własnym komentarzem. Proces scenicznego ożywiania fotografii poprzedzony jest niemal zawsze czynnościami przygotowawczymi – rozmową z członkami zespołu, przymierzaniem kostiumu, przybieraniem określonych póz i testowaniem gestów. Poza Krzysztofem Polkowskim, któremu w improwizacjach przydzielona została tylko jedna postać (tytułowego Karla Höckera), pozostali aktorzy (Helena Chorzelska, Marta Król, Grzegorz Sierzputowski i Tomasz Sobczak) prezentują zwykle kilka różnych osób, za każdym razem w odpowiedni sposób akcentując przybieranie nowej scenicznej tożsamości.
Pierwsza scena spektaklu jest jednocześnie pierwszą przymiarką aktorów do wyświetlonego na ekranie zdjęcia. Jest ono portretem dwóch oficerów SS, z których jeden (uśmiechnięty) to sam Höcker. Aktorzy Krzysztof Polkowski oraz Tomasz Sobczak ustawiają się na scenie w pozycjach zgodnych z tymi, które reprezentują sfotografowani oficerowie. Rozpoczyna się pierwszy etap rekonstrukcji. Następnie na scenie zostaje jedynie Polkowski, który jako 33-letni Höcker odpowiada na pytania pozostałych aktorów. Z dużą radością opowiada o swoim doświadczeniu zawodowym, o rodzinie oraz o tym, jak wstąpił do SS.
Rekonstrukcje kolejnych fotografii odbywają się według tego samego schematu – aktorzy najpierw odtwarzają przedstawiony kadr w tzw. żywym planie, a następnie próbują ożywić go za pomocą projektowanych dialogów, monologów i własnych komentarzy. W ten sposób przyglądamy się dwóm wersjom rozmowy między Höckerem a komendantem obozowym Richardem Baerem, dotyczącej awansu tego pierwszego. Jesteśmy świadkami wyjazdu oficerów i ich asystentek do ośrodka wypoczynkowego w Solahütte, ich wspólnych posiłków i odpoczynku w plenerze. Obserwujemy Höckera podczas zabaw z psem i ubierania świątecznej choinki. Niemal wszystkie zaprezentowane fotografie skłaniają do tych samych refleksji i pytań: czy można być mordercą, a jednocześnie kochać i cieszyć się urokami życia? Jakiego rodzaju procesy psychiczne umożliwiały tym ludziom odcinanie się od okrutnych zbrodni dokonywanych przez nich każdego dnia? Album Karla Höckera to spektakl, w którym na zbrodnię hitlerowską spoglądamy zarówno z perspektywy nazisty-oprawcy, jak również nazisty-człowieka – choć na pierwszy rzut oka połączenie tych perspektyw może wydawać się niemożliwe.
Strategia sceniczna, jaką posługują się twórcy Teatru Trans-Atlantyk, polega na nieustannym zacieraniu granic między dokumentem i jego kreatywnym odczytaniem, między obiektywnym faktem a osobistą refleksją na jego temat, a także między aktorską obecnością a reprezentacją określonej postaci. Najistotniejsze wydaje się jednak, że w ten wielopłaszczyznowy proces twórczy włączony zostaje widz – to on decyduje ostatecznie o statusie poszczególnych dokumentów fotograficznych oraz ich możliwej interpretacji. To widza pozostawia się także z serią pytań dotyczących podwójnej moralności sprawców jednej z największej zbrodni wszech czasów.
Teatr Trans-Atlantyk, Warszawa
Album Karla Höckera
reżyseria: Paul Bargetto
dramaturgia: Małgorzata Sikorska-Miszczuk
kostiumy: Agnieszka Kaczyńska
obsada: Helena Chorzelska, Marta Król, Krzysztof Polkowski, Grzegorz Sierzputowski, Tomasz Sobczak, Paul Bargetto
premiera: 21.01.2015
