Rynek książek o tańcu (artystycznym) w Polsce to raczej ryneczek, lokalny, ze znajomymi twarzami i adresami. Ta lokalność jest, miejmy nadzieję, tylko etapem, ale pozwala na ukształtowanie się niewielkiego środowiska czynnych autorów, kształtujących poziom i kierunki dyskursu o tańcu w Polsce.
Do niedawna dominowały publikacje datujące się od lat 30. i poświęcone głównie tańcom tradycyjnym, w tym leksykon Taniec w polskiej tradycji G. Dąbrowskiej, książki metodyczne tańców historycznych M. Drabeckiej oraz podstawowe podręczniki historyczne i książki popularyzatorskie I. Turskiej i J. Pudełek, powstałe kilkadziesiąt lat temu i nie zawsze wolne od ducha propagandy PRL.
Funkcję forum dyskusji pełniły i pełnią też czasopisma (w tym słynny „Taniec”, wydawany w latach 1974 – 1993, a potem „Teatr” czy „Didaskalia”, chętnie wpuszczające taniec na swój teren) lub, wyrywkowo w zakresie baletu, „Ruch Muzyczny”. Swoistą półkę do dziś zajmują dzienniki/pamiętniki słynnych postaci, jak Wacław Niżyński czy Isadora Duncan.
Do końca XX wieku jednym z głównym wydawców książek naukowych o tańcu był PWM; tutaj pojawiły się najważniejsze pozycje Turskiej, B. Mamontowicz-Łojek, R. Langego czy L. Erhardta (m.in. Balety Igora Strawińskiego, 1962). Kilka lat temu PWM uruchomił serię „Taniec”, ale jak na razie widnieją w niej tylko dwa tytuły: monumentalna biografia Diagilew R. Buckle’a (2014) i Terpsychora w tenisówkach S. Banes (2014).
Ostatnio rynek wydawniczy o tańcu poszerzył się i uległ zdecydowanej dywersyfikacji, zarówno pod względem ukierunkowania oferty, jak i zróżnicowania podmiotów publikujących. Miały na to wpływ czynniki takie jak szybki rozwój tańca współczesnego w latach 90., powołanie Instytutu Muzyki i Tańca w 2010 roku i uruchomienie Programu wydawniczego.
Taniec współczesny rozwijał się początkowo bez bazy naukowo-teoretycznej, która kształtowała się powoli, równolegle do ewolucji tej względnie nowej formy sztuki, towarzysząc jej jako obserwator i analityk. Dopiero na początku XXI wieku pojawiły się pierwsze publikacje problematyzujące bardziej obszernie i przekrojowo tę dziedzinę oraz prezentujące sylwetki najważniejszych artystów zagranicznych. Należy tu wymienić przede wszystkim antologię W. Klimczyka Wizjonerzy ciała. Panorama współczesnego teatru tańca (Ha!art 2010) i publikacje o Pinie Bausch A. Dziurosz (Wydawnictwo UMFC 2005) i A. Rembowskiej (Wydawnictwo Trio 2009). Obecne dziś na rynku wydawnictwa można podzielić (arbitralnie) na kilka kategorii.
Historia i teoria tańca
Jest to obszar zdominowany przez refleksję nad tańcem współczesnym. W dużym stopniu wpłynął na jego rozwój Program wydawniczy IMiT-u, w ramach którego wydano m.in. tłumaczenie Antropologii tańca A. Peterson Royce (2014) czy wspomnianą Terpsychorę. Ponadto pojawiło się wiele prac badawczych, jak szeroko komentowany Wirus mobilizacji: taniec a kształtowanie się nowoczesności Klimczyka (2015) czy refleksja nad nowymi technologiami w tańcu (S. Frydrysiak, 2017) lub nad perspektywą neurokogniwistyczną (T. Ciesielski, 2014). Ponadto ukazała się antologia poświęcona improwizacji pod redakcją S. Niespiałowskiej-Owczarek i K. Słobody (2013), studium struktury muzycznej dzieł Conrada Drzewieckiego i charakterystyka polskiego teatru tańca, obie pozycje autorstwa S. Drajewskiego (2019), analiza związków teorii i tańca w praktyce (H. Raszewska-Kursa, 2018) oraz międzynarodowa antologia tekstów poświęconych polityczności tańca pod red. M. Keil (2018).
Ponadto IMiT w ramach partnerstw opublikował dwie dwujęzyczne antologie: Taniec w Europie po 1989. Communitas i Inny z Routledge (2014) oraz Polskie artystki awangardy tanecznej. Historie i rekonstrukcje z IAM (2017), obie pod redakcją J. Szymajdy. Publikacja z Routledge jest pierwszą tego typu prezentującą taniec polski na międzynarodowym rynku wydawniczym. Prace naukowe rzadko, ale jednak wychodzą także poza programem IMiT-u: m.in. Sobątańczenie. Między choreografią a narracją A. Müller (Uniwersytet Jagielloński 2017), Estetyka tańca współczesnego w Europie po roku 1990 Szymajdy (Księgarnia Akademicka 2013).
Wiele nowych publikacji powstaje też jako element lub podsumowanie projektów artystyczno-edukacyjnych, takich jak Centrum Sztuki Tańca w Warszawie – kilkuletni projekt, w którego ramach odbywały się konferencje podsumowywane wydawnictwami; pojawiła się też zbiorcza próba bilansu: Centrum Sztuki Tańca w Warszawie. Miejsce, pasja, ludzie, spotkania (red. P. Święcańska, A. Życzkowska, 2019). Program „Scena otwarta” w Centrum Sztuki Mościce zaowocował aż trzema publikacjami, z czego dwiema o charakterze historyczno-teoretycznym: książką A. Królicy Sztuka do odkrycia. Szkice o polskim tańcu (2011) i antologią polskiej krytyki tanecznej pod redakcją J. Majewskiej (2013). Także wystawie Inne tańce w CSW – Zamek Ujazdowski, poświęconej zwrotowi performatywnemu w sztuce, w tym choreografii współczesnej, towarzyszyła publikacja teoretyczna pod redakcją A. Sosnowskiej (CSW 2019). Warto tu wymienić też projekt mniejszy, interdyscyplinarny, skoncentrowany na związku sztuk wizualnych i choreografii: zrealizowaną w Galerii Sztuki im. J. Tarasina wystawę i towarzyszącą jej publikację Powrót do przyszłości (red. M. Szymanówka, K. Koślacz, Kalisz 2016).
Blok ten uzupełniają wspomniane już Wydawnictwo Ha!art, które w ramach programu MKiDN wydało ważną, przekrojową antologię źródłowych tekstów teoretycznych pod redakcją J. Majewskiej Świadomość ruchu. Teksty o tańcu współczesnym (2013), oraz Krytyka Polityczna, która również przygląda się nowoczesności w tańcu, tym razem pod kątem jego rewolucyjnego potencjału (Nowy taniec. Rewolucje ciała, red. W. Mrozek, 2012).
W tej kategorii mieszczą się także wydawnictwa pokonferencyjne oraz raporty, jak Raport o tańcu współczesnym (red. J. Szymajda, J. Majewska, NCK 2009), tom podsumowujący I Kongres Tańca (red. J. Hoczyk, J. Szymajda, IMiT 2011), Raport o stanie tradycyjnej kultury muzycznej (red. W. Grozdew-Kołacińska, IMiT 2014) czy Taniec w Warszawie – społeczeństwo, edukacja, kultura (red. H. Raszewska-Kursa, 2018) oraz Taniec w Warszawie. Sztuka tańca i choreografii w XX i XXI wieku (red. M. Seredyńska, 2019). Konferencje dotyczące tańca (i towarzyszące im publikacje) są organizowane przez różne podmioty. Na przestrzeni ostatnich kilku lat te największe zakończyły się cennymi publikacjami: Święto wiosny. Dwie perspektywy (red. M. Szoka, T. Majewski, Akademia Muzyczna w Łodzi 2014), dwujęzyczną Poruszone ciała. Choreografie nowoczesności (red. K. Słoboda, MS2 Łódź 2017), Schlemmer/Kantor (red. M. Leyko, Cricoteka 2016) czy antologią Taniec współczesny w Polsce w drugiej połowie XX wieku (Akademia Muzyczna w Łodzi/IMiT 2017). Regularnie od 1999 roku ukazują się też „Studia Choreologica”, podsumowujące coroczną konferencję Polskiego Forum Choreologicznego.
Metodologia/podręczniki
Wydawnictwa o charakterze podręcznikowym są stosunkowo nieliczne. Poza pozycjami klasycznymi z lat 50.-60. dotyczącymi techniki Waganowej i choreologii pojawiły się m.in. propozycja nowego spojrzenia na edukację w balecie Wojciecha Wiesiołłowskiego (1993) i ukierunkowany na pedagogikę szkolną podręcznik Zofii Rudnickiej (UMFC 2012).
W ramach Programu wydawniczego IMiT-u powstały dwie tego typu pozycje: Trening fizyczny aktora pod redakcją T. Rodowicza i in. (2015) oraz podręcznik do metody Pilatesa z uwzględnieniem profilaktyki tanecznej G. Polańskiej-Moidinis (2020).
Można w tej kategorii wymienić też podręczniki i opracowania związane z obecnością tańca w nauce wychowania fizycznego (np. O. Kuźmińska, Taniec w teorii i praktyce, 2002 czy monografia zbiorowa Taniec, rytm, muzyka w nauce i praktyce, red. A. Fredyk, E. Smol, 2014).
Biografie/sylwetki
Jest to sekcja najbardziej zróżnicowana gatunkowo, gdyż z jednej strony znajdują się tu opracowania naukowe i popularnonaukowe, z drugiej – literatura lżejszych formatów, o charakterze popularyzatorskim, przeznaczona dla szerokiej publiczności. Tu także największy udział mają duże wydawnictwa, zwłaszcza w przypadku publikacji o artystach światowej sławy, takich jak popkulturowa już biografia Misty Copeland (Wielka Litera 2015), Bogini tańca E. Stachniak o Bronisławie Niżyńskiej (Między słowami 2017) i Niżyński, Bóg tańca L. Moore (Marginesy 2014), Tancerka i zagłada o Poli Nireńskiej autorstwa W. Kostyrko (Czerwone i Czarne 2019), Taniec na gruzach. Nina Novak w rozmowie z Wiktorem Krajewskim o polskiej artystce, która zrobiła karierę w Wenezueli (Prószyński i sp. 2020), czy Burzliwe życie tancerki K. Mazurówny (Marginesy 2010). Szczególną popularnością cieszy się także biografia Gerarda Wilka autorstwa Z. Rudnickiej, wydana przez Krytykę Polityczną (2019), eksponująca poza aspektem artystycznym także wątek nieheteronormatywności w świecie baletu.
Przekrojowo temat potraktował J. Marczyński w dwóch analogicznych książkach, poświęconych ważnym postaciom tańca: 10 tańczących facetów oraz 10 tańczących kobiet (Axis Mundi 2014 i 2016). Szczególnie aktywnym autorem na tej niwie jest J. S. Witkiewicz, który w wydawnictwie Iskry regularnie przybliża życiorysy największych gwiazd baletu: Leona Wójcikowskiego (2007), Rudolfa Nurejewa (2014), Marii Krzyszkowskiej (2015) czy polsko-japońskiej pary solistów Baletu Stuttgarckiego – Shoko Nakamury i Wiesława Dudka (2015). Swoje biografie opublikowały także primabaleriny polskiej sceny Barbara Bittnerówna (Prószyński i sp. 2004) czy Bożena Kociołkowska (Bellona 2016). Popularnonaukową pozycję o Conradzie Drzewieckim przygotował S. Drajewski (Rebis/IMiT 2014); jego autorstwa są sytuujące się również w kręgu poznańskim rozmowy z Olgą Sawicką (Wydawnictwo Poznańskie 2009). Z kolei sylwetkę Ewy Wycichowskiej przybliża pozycja Więcej niż taniec M. Andrzejewskiej-Psarskiej (2003) i skrupulatna biografia prywatno-zawodowa Istnienie grać J. Ignaczak (Wydawnictwo Miejskie Posnania/IMiT 2018). Sylwetkę pionierki współczesnego baletu, Janiny Jarzynówny-Sobczak, można poznać dzięki B. Kanold (Polnord 2003) i jubileuszowemu albumowi wydanemu przez Operę Bałtycką i IMiT w stulecie jej urodzin (2015).
Swoistą podkategorią są tu właśnie albumy i publikacje okolicznościowe, podsumowujące dorobek artystyczny choreografa lub zespołu. Wyróżnia się tutaj monumentalny album wydany przez Teatr Wielki – Operę Narodową i IAM na 60. rocznicę urodzin Krzysztofa Pastora (2017). Wydawnictwa jubileuszowe w ostatnich latach opublikował także Śląski Teatr Tańca (1992-2002, J. Łumiński), Polski Teatr Tańca (na 20-lecie, 25-lecie, 35-lecie i 40-lecie red. J. Ignaczak, na 45-lecie red. I. Pasińska), Kielecki Teatr Tańca (J. S. Witkiewicz, 2010; kolejne planowane jest na 2020) czy Teatr Ekspresji Wojciecha Misiury (Z. Tomczyk-Watrak, 2003).
Taniec tradycyjny
Jako oddzielny segment wyróżniam kategorię tańca tradycyjnego i ludowego, która ujmuje zarówno refleksję badawczo-etnograficzną, jak i metodologiczną. Znajdują się tu wydawane już od lat 60. podręczniki J. Hryniewieckiej i R. Langego. Regularną serię wydawniczą „Dziedzictwo kulturowe” prowadzi obecnie polska sekcja CIOFF; obejmuje ona przede wszystkim podręczniki do nauki tańca, ale także historię i teorię tańca. Z nowości w tym obszarze warto zaznaczyć przede wszystkim bogate opracowanie historii polskich tańców narodowych T. Nowaka (Bel Studio/Instytut Muzykologii UW 2016), ale także poświęconą tańcom greckim monografię R. Alkisa (Uniwersytet Warszawski 2012).
Przestrzenie interdyscyplinarne
Taniec zawsze stanowił i stanowi przedmiot zainteresowania wielu dyscyplin humanistycznych, stąd obecność publikacji łączących więcej niż jedno pole badawcze. Wiele przestrzeni zajmuje tutaj psychoterapia i arteterapia, odwołujące się do praktyk cielesnych i choreograficznych (m.in. Z. Pędzich, Psychoterapia tańcem i ruchem. Teoria i praktyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2014), antropologia (W. Mond-Kozłowska, Przekraczanie sztuki w metafizycznym doświadczeniu tańca. Fenomenologia egzystencjalna w filozofii tańca Sondry Horton Fraleigh, Księgarnia Akademicka 2010), socjologia (D. Byczkowska, Ciało w tańcu. Analiza socjologiczna, Uniwersytet Łódzki 2012), literaturoznawstwo (red. S. Karpowicz-Słowikowska, E. Mikiciuk, Taniec w literaturze polskiej XIX i XX wieku, Uniwersytet Gdański 2012) czy historia sztuki (J. S. Witkiewicz, Malarze tańca: Ernst Oppler, Arthur Grunenberg i Ludwig Kainer, Iskry 2018).
Jednym z bardziej imponujących i unikatowych przedsięwzięć w tym zakresie jest album Nienasycenie spojrzenia, zawierający przede wszystkim zbiór zdjęć dokumentujących różnorodne estetyki i style fotografowania tańca, ale także teksty teoretyczne. Wydana przez Centrum Sztuki Mościce i IMiT publikacja pod redakcją A. Królicy otrzymała nominację w konkursie Najpiękniejsza Książka Roku 2017, podobnie jak Poruszone ciała. Choreografie nowoczesności.
Popularyzacja i promocja tańca
Ostatnią i jedną z najnowszych i prężnie rozwijających się kategorii jest ta związana z przybliżaniem sztuki tańca i baletu najmłodszym oraz osobom dopiero zaczynającym tę przygodę. TWON opublikował książeczkę Mój tata tańczy w balecie, odczarowującą niejeden stereotyp na temat męskiego tańca. Natomiast tancerka PBN A. Wira, prowadząca popularny blog, wydała książkę Mój balet. Opowieść o tańcu: od szkoły do sceny (Nasza Księgarnia 2020), przybliżającą codzienną pracę tancerki baletowej. Tutaj należy też wymienić serię Bajki baletowe (K. Gardzina, T. Rybicki, K. Polak-Szewczyk, Studio blok), w przystępnej formie tłumaczącą zawiłości librett baletowej klasyki.
Zupełnie inny charakter mają katalogi premier baletowych (coraz częściej zawierające też wartościowe teksty teoretyczne) czy wydawnictwa promocyjne, skierowane głównie do zagranicznego odbiorcy i mające na celu promocję polskich artystów (IMiT, Instytut Teatralny, IAM, katalogi Polskiej Platformy Tańca).
Futurologia
Podsumowując ten pobieżny przegląd panoramy książki tanecznej w Polsce, zauważmy, że mamy do czynienia ze sporym skokiem ilościowym i jakościowym na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat. Niemniej nadal, w porównaniu do innych dyscyplin i obszarów, nie możemy mówić o rozwiniętym rynku wydawniczym. Pozycje mają niskie nakłady, co jest zrozumiałe, wziąwszy pod uwagę fakt, że nie mogą zazwyczaj liczyć na szerokie grono czytelników. Niewiele z nich ma szansę wyjść poza grupę osób już zainteresowanych tańcem jako sztuką. Niemniej tendencja wydaje się wzrostowa, również dzięki wsparciu przez publiczne środki: Program wydawniczy IMiT, MKiDN, środki teatrów i instytucji kultury. Interesującą tendencją jest też rosnący nacisk na stronę materialno-wizualną wydawnictw, stanowiących coraz częściej obiekt artystyczny per se.
Oczywiście rynek polski nie ma i nie będzie miał zasięgu takiego jak największe wydawnictwa specjalizujące się w tańcu, przede wszystkim Routledge, który z uwagi na język publikacji (angielski) dociera do odbiorców na całym świecie. (Podobnie wydawnictwo oksfordzkie czy mniej rozległy, ale równie silny francuski Larousse.)
Specyfiką i wartością rynku polskiego jest rozwój literatury tanecznej w języku krajowym, przez co jej zawiłości trafiają do szerokiego (choć nadal lokalnego) odbiorcy. Z drugiej strony zauważalną luką jest obszar publikacji angielskojęzycznych autorów polskich, które miałyby szanse wejść do światowego obiegu. Projektem, na który czeka środowisko tańca, jest Słownik tańca XX i XXI wieku, opracowywany przez grono ponad 20 autorów na Uniwersytecie Łódzkim. Będzie to pierwsza tego typu publikacja w języku polskim, która ma szansę uzupełnić, ale także skontekstualizować nieliczną i już dość wiekową literaturę historyczną.
Rynek książki o tańcu w Polsce
